De oude Scheemder toren heeft een opvallende natuurstenen deuromlijsting. Maar ook wel eens gezien dat er om de bocht (rechts), bij ‘Onder de Toorn’[1], nog een deurtje zit? Gek deurtje eigenlijk zo ongeveer twee meter boven de straat. Trapje erbij misschien? En waar zou dat deurtje naar toe gaan?
De benedenverdieping van de toren, de ruimte achter de fraaie voordeur bestaat uit een grote vierkante ruimte die van boven wordt gedekt door een kunstige gemetseld stenen gewelf. Door een klein gaatje in het gewelf loopt het klokkentouw waardoor je daar beneden de klok kunt luiden. Nu is alles elektrisch en drukt Lieneke bij aanvang van de dienst gewoon op het knoppie (23 april 2020).
Als de toren wordt gebouwd, zo ongeveer begin 1500, kun je niet van dat overwelfde vertrek naar boven komen. Dat kan alleen buitenom en daarvoor is dit tweede deurtje gebruikt. Nu hoeft dat niet meer, omdat er in het verleden een opening in het gewelf onder in de toren is gemaakt waardoor je met een trap naar boven kunt.
In de 17e eeuw is het deurtje de ingang van de toren. Het komt uit boven het gewelf waar het grote torenuurwerk heeft staan te tikken.
Dat uurwerk dat in 1654 is gemaakt en waarvan de gewichten, bestaande uit zware veldkeien, in die tijd elke dag door de koster moeten worden opgedraaid. De keien liggen nu nog onder in de toren. Hij zal wel steeds een kleine ladder bij zich hebben gehad om bij het smalle deurtje te kunnen komen. Ook degenen die reparaties aan de klokken moeten doen (smeren bijvoorbeeld) hebben dat deurtje gebruikt.
En het is ook best mogelijk dat het klokluiden in die tijd ook boven op het gewelf heeft moeten gebeuren. Achter het deurtje zit een smal gangetje met een stenen trap dat in de dikke muur is weggewerkt.
Het hout van de klokkenstoel boven in de toren is nog intact en stamt nog uit de tijd van de bouw van de toren (1530?). Buitengewoon om te zien.
Waarom dat overwelfde beneden vertrek zo van de rest is afgescheiden, is niet goed te verklaren. Wel is bekend dat de onderste torenruimte in vroegere jaren soms is verhuurd. Nanne Eltjes, zo staat in de administratie van de kerk, huurt de ruimte in 1714 en 1715. Waarvoor hij het heeft gebruikt weten we niet, maar het is best mogelijk dat hij de kille torenruimte als woning heeft benut.
Wat ook wetenswaardig is, is het feit dat de vloer beneden is belegd met kinderkopjes. Daarvoor zijn dat normale stoeptegels geweest. Duidelijk is dat de kinderkopjes er dus nog niet zo heel lang liggen. Als we de kinderkopjes zouden weghalen en vervolgens het zand, dan zouden we grafzerken zien liggen. Deze grafzerken zijn afkomstig uit het oude baarhuisje van het Scheemder kerkhof. Bij de afbraak daarvan zijn de grafzerken tevoorschijn gekomen en heeft een welwillend persoon aangegeven dat deze de zerken heeft willen bewaren voor de toekomst en zo zijn deze uiteindelijk onder in de toren terecht gekomen. Van wie de grafzerken zijn geweest, is niet bekend.
De rode zandstenen grafzerk in de vloer van de toren. Foto: Jur Kuipers, april 2022.
De zerk onder in de toren
De twee keien
De keien in een nis op de benedenverdieping van de toren hebben als gewichten gediend voor het voormalige uurwerk. Foto: ©Jur Kuipers, april 2022.
Klokken
VERBUM DOMINI MANET IN ETERNUM. A° 1571 Wapen, vergezeld van de letters H.T.: Huismerk nr. 54.
Verder noemt GDW nog een klok uit 1625: ALS HENRICUS A FREDEN PASTOR, WYPCKO HITIENS END EPCKO HAYENS KERCKVOOGDEN WAREN IN DEN SCHEMT, KLAES SICKMANS ME FECIT A° MDCXXV N.B. Sedert 1943 dus niet meer aanwezig. GDW, blz. 599, nr. [3306].
Hier hebben we een duidelijk overzicht van de bovenkant van het gewelf dat we vanaf de benedenverdieping zo mooi kunnen zien. Twee houen trappen leiden je verder naar boven. Let ook eens op het klokkentouw en de zware oude balken die nog goed intact zijn. Foto: Jur ©Kuipers.
Beenderen in de kerkmuur In 1828 ontvangt de Scheemder schoolmeester Ebo Hindriks Ebens, evenals de andere schoolmeesters, een lijst met vragen over zijn dorp Scheemda, het zogenaamde Schoolmeestersrapporten. Van der Aa werkt aan zijn grote aardrijkskundige verhandeling en heeft daarvoor regionale informatie nodig. En wie anders dan de dorpsonderwijzer zou hem dat aan kunnen leveren? Nadat Ebens een reeks vragen heeft beantwoord over wegen, kanalen, vormen van ambachten, het dierenrijk, de luchtgesteldheid en zelfs het dialect, is er de vraag of er verder nog bijzonderheden zijn te vermelden. Dan vertelt Ebens een heel vreemd verhaal:
“In 1792", zo schrijft hij, "bij gelegenheid van eenige vertimmeringen zijn in zijn de kerk alhier, geraamten van twee menschen, in de muur ten westen, gevonden, welke daar waren ingemetseld geweest…"
In eerste instantie roept dat het beeld op van een lugubere gebeurtenis, waarbij mensen in duistere tijden levend in de kerkmuur worden gemetseld, maar soortgelijke vondsten elders, laten zien dat het niet zo is gegaan. Het eerste bericht stamt uit Meedhuizen, waar kort na de oorlog de kerk aldaar wordt opgeknapt. ‘In het binnenste van de muur, die voor een groot gedeelte uit gestort puin bestond’, aldus het bericht, ‘werden allerlei menselijke beenderen gevonden die opzettelijk in de muur waren bijgezet’.
Een soortgelijke melding kennen we uit Wagenborgen, waar omstreeks 1818 een deel van de ruim één meter dikke muur instort. Daarbij vindt men ‘...van binnen bemetseld en bewaard een groote verzameling van menschelijke beenderen en bekkeneelen…’ Bij het herstel van de muur, heeft men de beenderen weer teruggeplaatst. De kerk is inmiddels afgebroken.
De meest recente vermelding komt uit Lettelbert, waar bouwvakkers in 1985 een dichtgemetseld steigergat in de kerkmuur openen waarin een aantal menselijke beenderen is verborgen. De bouwvakkers halen daarmee de krant en de foto laat de beenderen zien die in een doos worden verzameld (zie foto). Onderzoekers geloven dat het inmetselen van beenderen in vroege eeuwen vaker is gebeurd. Misschien is het zo, dat de beenderen uit een opnieuw gebruikt graf in de kerkmuur zijn bijgezet, om op die manier heel dicht bij het huis van God te zijn. Ja, er zelfs deel van uit te maken.
In Scheemda wordt de vondst gedaan tijdens de grote verbouwing van de kerk in 1792 als de hoofdingang van de zuidzijde wordt verplaatst naar de westgevel, de huidige plek. In de dikke kerkmuur moet dan een doorbraak worden gemaakt, waarbij de geraamten van twee mensen tevoorschijn komen. Toch weer een spannend verhaal. Misschien zit er nog meer in.....
Stenen kogels Je hebt ze vast wel eens zien zitten, de stenen bollen midden boven de galmgaten in de toren van Scheemda. Bollen die meestal kanonskogels worden genoemd. Als kind (J.P. Koers) heb ik die dingen al heel jong in de gaten, en op de vraag aan mijn vader of dat misschien kanonskogels zijn, krijg ik als antwoord, "Joa jong, dei hebben ze der inschoten...". Zo jong als ik dan ben, heb ik daarover mijn twijfels, want dan moet je wel heel goed hebben kunnen richten, om ze zo precies op de juiste plek te krijgen. Daar komt nog bij, dat ze drie kloosterstenen dik zijn met nog de voegen erbij komt op zo’n 35 cm (!) doorsnede. Is er in vroegere dagen wel zo’n groot kanon geweest? Enorme projectielen dus, maar zijn het eigenlijk wel afgedankte kanonskogels?
De kanonskogels in de toren boven de galmaten zijn hier goed zichtbaar. Foto: Uitsnede van een foto van de toren. Foto: ©Jur Kuipers, april 2022.
Als de toren lang geleden in de steigers staat, krijg ik de kans naar boven te gaan en heb de kogels eens goed bekeken. Ze zijn van natuursteen, vermoedelijk van graniet en ze zitten alleen in de gevels richting de Oosterstraat en de Torenstraat. Waarom? Geen idee.
Als je op internet zoekt naar ingemetselde kogels kom je van alles tegen. In Hasselt herinnert een ingemetselde kogel aan de belegering van 1657, in Ootmarsum is een ijzeren kogel te zien van de belegering in 1597, en ook de stad Groningen heeft een ingemetselde kogel van de belegering in 1672. Alleen de stenen kogel in de toren van Deventer heeft nagenoeg dezelfde afmeting als de Scheemder kogels. In de toren van Winschoten is binnen in de benedenruimte een kanonskogel ingemetseld. Verder is het bij mijn weten in het Groninger land erg spaarzaam gesteld met ingemetselde kogels.
Ingemetselde kanonskogels in verschillende plaatsen. Foto's: ©J.P. Koers, Scheemda.
Kogels genoeg, maar nog geen uitsluitsel over de Scheemder kogels. Als echte kanonskogels lijken ze me te groot. Misschien zijn ze alleen bedoeld als decoratie. Waar komen ze vandaan? Zijn ze daarvoor al in gebruik geweest? En zijn ze er meteen bij de bouw ingemaakt, of jaren later? In de Tachtigjarige oorlog misschien? We weten het niet.
Rijksmonument
Dank aan: Met speciale dank aan Jan P. Koerts voor grote delen van de tekst en enkele foto's (Facebook) en Jur Kuipers voor de foto’s van april 2022. Er zijn door Jur Kuipers zoveel foto’s gemaakt, dat deze zijn/worden toegevoegd aan het fotoalbum op deze website ‘Oude Groninger Kerken’ (in bewerking).
|
||||||||||||||||
|
||||||||||||||||
